Roedd JOAN Plantagenet, Arglwyddes Cymru ac Arglwyddes yr Wyddfa, a adnabyddir hefyd wrth ei henw Cymraeg mabwysiedig Siwan (c. 1191/92 – Chwefror 1237) yn ferch anghyfreithlon i'r Brenin John o Loegr, ac roedd yn wraig i Llywelyn Fawr, Tywysog Cymru (Brenin Gwynedd i ddechrau), rheolwr effeithiol Cymru gyfan. Cyfeiriwyd at Joan fel "Arglwyddes Cymru" a "Thywysoges Cymru".

Ychydig a wyddys am ei bywyd cynnar. Dim ond o goffadwriaeth Joan yn Annals Tewkesbury y gwyddys am enw ei mam, lle caiff ei galw'n "Regina Clementina" (y Frenhines Clemence); Nid oes tystiolaeth bod ei mam mewn gwirionedd o waed brenhinol. Efallai bod Joan wedi cael ei geni yn Ffrainc, ac mae'n debyg iddi dreulio rhan o'i phlentyndod yno, gan fod y Brenin John wedi dod â hi i Deyrnas Lloegr o Normandi ym mis Rhagfyr 1203, i baratoi ar gyfer cynghrair briodas i'r Tywysog Llywelyn Fawr.

Mae Thomas Pennant, yn "Tours in Wales", Cyfrol 2, a gyhoeddwyd yn Llundain, 1810, yn ysgrifennu : "Dywedir fod Llewelyn Fawr wedi agos i'r lle hwn [Trefriw] balas; ... Adeiladwyd eglwys Trefriw yn wreiddiol gan Llewelyn, er hwylustod ei dywysoges, a oedd gynt yn gorfod mynd ar droed i Lanrhychwyn, taith gerdded hir ymhlith y mynyddoedd."

Cafodd Siwan ei dyweddïo i Llywelyn Fawr yn 1204, a chredir i'r briodas ddigwydd yn 1205, er bod rhai o hanesion abaty St Werburgh yng Nghaer yn dweud iddo ddigwydd yn 1204. Roedd ganddi hi a Llywelyn o leiaf bedwar o blant gyda'i gilydd:

• Gwladus Ddu (1206–1251), a briododd (1) Reginald de Braose a (2) Ralph de Mortimer, yr oedd ganddi broblem ag ef.
• Elen ferch Llywelyn (Helen neu Ellen) (1207–1253), priod (1) John yr Albanwr, Iarll Caer a (2) Robert II de Quincy
• Susanna, a anfonwyd i Loegr fel gwystlon yn 1228.
• Priododd Dafydd ap Llywelyn (c. 1212–1246) ag Isabella de Braose, yn Abergwyngregyn.

Efallai mai rhai o blant eraill Llywelyn a gofnodwyd oedd Joan hefyd:

• Angharad ferch Llywelyn
• Marared/Margaret (ganwyd c.1202) a briododd (1) Syr John de Braose (a elwir yn Tadody), ŵyr William de Braose, 4ydd Arglwydd Bramber. Priododd (2) Syr Walter de Clifford a chawsant blant gan y ddau ŵr.

Roedd Joan yn aml yn cyfryngu rhwng ei gŵr a'i thad. Yn ôl Brut y Tywysogion (cronicl y tywysogion), pan oedd John yn ymgyrchu'n llwyddiannus yng Ngogledd Cymru, "Anfonodd Llywelyn, gan fethu dioddef cynddaredd y brenin, anfon ei wraig, merch y brenin, ato, trwy gyngor ei ddynion blaenllaw, i geisio gwneud heddwch â'r brenin ar ba bynnag delerau y gallai."

Ym mis Ebrill 1226 cafodd Joan archddyfarniad pabaidd gan y Pab Honorius III, gan ddatgan ei bod yn gyfreithlon ar y sail nad oedd ei rhieni wedi bod yn briod ag eraill adeg ei genedigaeth, ond heb roi hawliad iddi i orsedd Lloegr.

Bu farw Joan yn y cartref brenhinol yn Abergwyngregyn, ar arfordir gogleddol Gwynedd, yn 1237. Cofnodir galar mawr Llywelyn am ei marwolaeth; sefydlodd frith Ffransisgaidd er anrhydedd iddi ar lan y môr yn Llanfaes, gyferbyn â'r breswylfa frenhinol. Cysegrwyd hyn yn 1240, ychydig cyn i Llywelyn ei hun farw. Fe'i dinistriwyd ym 1537 gan Harri VIII o Loegr yn ystod Diddymiad y Mynachlogydd.

Yn ogystal â'i llwyddiannau gwleidyddol, cafodd Joan ei dathlu hefyd am ei harddwch a'i swyn. Daeth yn symbol o undod a heddwch rhwng Cymru a Lloegr, ac mae ei hetifeddiaeth yn parhau i gael ei chofio a'i hanrhydeddu yn y ddwy wlad.

Pwy oedd LLYWELYN FAWR?